Παιδιά των Άστρων : Αντώνης Φαρμακόπουλος

Σύμπλεγμα Μοριακών Νεφών του Ωρίωνα - Αντώνης Φαρμακόπουλος

Τον Αντώνη τον γνώρισα για πρώτη φορά στον Πάρνωνα το 2016 σε μια εξόρμηση του συλλόγου ΑΕΣ Σπάρτης. Το ιδιαίτερο παρουσιαστικό του που παραπέμπει σε ινδιάνο αρχηγό, ο φιλικός και άμεσος χαρακτήρας του και το γεγονός ότι είναι μεγάλο πειραχτήρι σε κερδίζει αμέσως. Μόνο τυχαίο δεν είναι που ο Αντώνης Φαρμακόπουλος αποτελεί για πολλούς αστροφωτογράφους πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς για την ερασιτεχνική αστρονομία στην Ελλάδα. Αντιπρόεδρος της Αστρονομικής Ένωσης Σπάρτης, ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής ομάδας Αστροφωτογράφων (A.V.A.T), με δεκάδες σεμινάρια, διαλέξεις και εκτενή αρθρογραφία στο ενεργητικό του, με διακρίσεις σε κορυφαίους διαγωνισμούς φωτογραφίας όπως του Astronomy Photographer of the Year και δυο “παράσημα” APOD της Nasa, με πολλαπλές δημοσιεύσεις φωτογραφιών του στο περιοδικό astronomy now και σε βιβλία αστρονομικού ενδιαφέροντος, με περιπετειώδη ταξίδια στο μονοπάτι της σκιάς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, να είναι μόνο λίγα από τα πράγματα που συνθέτουν το εντυπωσιακό βιογραφικό του κορυφαίου Έλληνα αστροφωτογράφου. Παρ όλ’ αυτά, καμία έπαρση δεν θα διακρίνεις εκ μέρους του, αντιθέτως βοηθά και υπολογίζει τους πάντες και είναι απόλαυση να τον ακούς να περιγράφει αστεία σκηνικά από εξορμήσεις και ταξίδια. Είναι χάρα και ιδιαίτερη τιμή που ο Αντώνης δέχτηκε να ανοίξω αυτό τον κύκλο συνεντεύξεων μαζί του και τον ευχαριστώ πολύ γι αυτό.

• Αν και κλισέ ερώτηση τι πραγματικά σε έφερε στην ερασιτεχνική αστρονομία;

  Για την αστρονομία και γενικά τις θετικές επιστήμες είχα πάντα ενδιαφέρον. Σε ηλικία 10 ετών έπεσε στα χέρια μου το COSMOS του Carl Sagan και το ξεφύλλιζα θαυμάζοντας τις φωτογραφίες χωρίς βέβαια να καταλαβαίνω τι γραφεί μιας και η έκδοση ήταν στα Αγγλικά. Από τότε το ενδιαφέρον μου για την αστρονομία, την διαστημική, δεν έπαψε ώσπου το 2006 μου πήραν δώρο το Nightwatch, κλασικό βιβλίο για την ερασιτεχνική αστρονομία. Σε λίγους μήνες αγόρασα το πρώτο μου τηλεσκόπιο και σχεδόν αμέσως μετά την πρώτη μου DSLR κάμερα και το ταξίδι είχε ήδη αρχίσει !

• Η αστροφωτογραφία έχει μια πολύ απότομη καμπύλη μάθησης. Πόσος χρόνος χρειάστηκε για να δημιουργήσεις την πρώτη σου αξιοπρεπή εικόνα;

  Από το 2007 που ξεκίνησα έως σήμερα έχουν αλλάξει πολλά. Εκείνη την εποχή πολύ λίγοι ασχολούνταν στην Ελλάδα με την αστροφωτογραφία, ο εξοπλισμός ήταν πιο ακριβός και πολύ κατώτερος αλλά το κυριότερο ήταν ότι δεν υπήρχαν πληροφορίες για το τι ακριβώς εξοπλισμό χρειάζεσαι με αποτέλεσμα κακές και κοστοβόρες επιλογές.
  Και όταν μιλάω για αστροφωτογραφία εννοώ κυρίως βαθέως ουρανού, μιας και με αυτή ξεκίνησα και πολύ αργότερα ασχολήθηκα με την αστροφωτογραφία τοπίου.
  Οι πρώτες μου προσπάθειες έγιναν με ένα τηλεσκόπιο μεγάλης εστιακής απόστασης 2.350mm χωρίς οδηγητικό τηλεσκόπιο, όπως καταλαβαίνεις στην αρχή τα αποτελέσματα ήταν πολύ απογοητευτικά. Οι πρώτες αξιόλογες αστροφωτογραφίες βγήκαν ένα χρόνο μετά με τελείως διαφορετικό εξοπλισμό. Το μεγάλης εστιακής απόστασης τηλεσκόπιο αντικαταστάθηκε με μικρό διοπτρικό αποχρωματικό και η DSLR με μονόχρωμη CCD και φυσικά οδήγηση με κάμερα και ανάλογο λογισμικό.
  
  
  
  

• Τι είδους δεξιότητες ή προσόντα χρειάζονται για να ακολουθήσει κάποιος το μονοπάτι του αστροφωτογράφου;

  Καταρχάς πρέπει να σου αρέσει και να το αγαπάς. Η αστροφωτογραφία είναι ένα χόμπι πολύ απαιτητικό, χρειάζεται βασικές γνώσεις φωτογραφίας, αστρονομίας, υπολογιστών. Επίσης θα πρέπει να πιάνουν τα χέρια σου για διάφορες κατασκευές και πατέντες που θα χρειαστούν για να προσαρμόσεις τα εξαρτήματα για την φωτογράφιση. Το κυριότερο όμως είναι η υπομονή και επιμονή. Είναι πολύ σύνηθες τα πράγματα να μην πηγαίνουν καλά. Επιγραμματικά θα σου αναφέρω τι μπορεί να μην πάει καλά σε μία εξόρμηση στο βουνό ...
  Ενώ έχεις φτιάξει λίστα με ότι πρέπει να πάρεις μαζί σου και έχεις φορτώσει το αμάξι λες και κάνεις μετακόμιση σχεδόν πάντα κάτι θα ξεχαστεί ... ελπίζοντας να μην είναι πολύ σημαντικό… μια φορά ανέβηκα στο βουνό για τρεις ημέρες και είχα ξεχάσει την ισημερινή στήριξη…
  Ταξιδεύεις τρεις ώρες και μόλις φτάσεις φτάνουν μαζί σου και τα σύννεφα ...
  Αφού στήσεις τον εξοπλισμό και θεωρητικά είσαι έτοιμος η πιθανότητα κάποιο πρόβλημα να προκύψει είναι μεγάλη, από ένα καλώδιο, το ρεύμα, κάποιο λογισμικό…
  Η αλήθεια είναι ότι όσο πιο έμπειρος είσαι τόσο λιγότερα συμβαίνουν και τελικά με την βοήθεια και της παρέας τις περισσότερες φορές τα προβλήματα λύνονται.
  Υπάρχει και η σχετική παροιμία «Του Αστροφωτογράφου και του ψαρά το πιάτο επτά φορές είναι αδειανό και μια φορά γεμάτο»

Astronomy Picture of the Day (APOD) Αντώνης Φαρμακόπουλος

• Ποιο θεωρείς οτι είναι το ιδανικό setup για τον αρχάριο;

  Εδώ τα πράγματα είναι απλά και ξεκάθαρα όχι μόνο για τους αρχάριους αλλά και τους πιο έμπειρους ιδίως όταν μιλάμε για φορητό εξοπλισμό που θα τον στήνεις και θα τον ξεστήνεις στο πεδίο. Για τηλεσκόπιο προτείνω κάποιο γρήγορο - f6 και κάτω - διοπτρικό αποχρωματικό με μέγεθος φακού ανάμεσα στα 60-110mm. H ρομποτική ισημερινή στήριξη παίζει τον σημαντικότερο ρόλο, πρέπει να είναι στιβαρή και το συνολικό βάρος του εξοπλισμού να μην υπερβαίνει κατά πολύ το 50% από αυτό που δίνει ο κατασκευαστής.
  Για κάμερα αν με ρώταγες πριν 5-6 χρόνια θα σου έλεγα ότι μια μονόχρωμη CCD είναι μονόδρομος. Σήμερα όμως τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Πολύ αξιόλογες μονόχρωμες αλλά και έγχρωμες cmos αστρονομικές κάμερες κυκλοφορούν στην αγορά με κόστος πολύ μικρότερο από τις CCD. Αν πας σε έγχρωμη τότε γλυτώνεις και τα κόστη για φίλτρα και τροχό χωρίς να χάσεις ιδιαίτερα σε απόδοση! Οπότε για πρώτη κάμερα θα πρότεινα μια έγχρωμη αστρονομική CMOS ! Για οδήγηση νομίζω ότι η λύση του Off Axis Guider είναι πια μονόδρομος.

• Πόσο έχει επηρεάσει η βελτίωση της τεχνολογίας την μέθοδο σου; Βλέπεις μεγάλες αλλαγές σε σχέση με όταν πρωτοξεκίνησες;

  Όπως έχω ήδη αναφέρει η τεχνολογία έχει βοηθήσει πολύ αλλά η μέθοδος δεν έχει αλλάξει τραγικά. Στο άμεσο μέλλον όμως είναι σίγουρο πως θα γίνουν πολλές αλλαγές. Οι κάμερες γίνονται ακόμα πιο ευαίσθητες στον χαμηλό φωτισμό και σύντομα θα δούμε φωτογραφίες που χρειάζονταν πολλές ώρες ή και ημέρες λήψεων να ολοκληρώνονται σε μερικά λεπτά. Οι σημερινές ισημερινές στηρίξεις είναι πιο αξιόπιστες και ο ανταγωνισμός που υπάρχει τις κάνει ακόμα πιο καλές και ταυτόχρονα πιο οικονομικές. Επίσης αισθητή βελτίωση έχουμε και στα λογισμικά λήψεων, οδήγησης και επεξεργασίας αστροφωτογραφίας όπως το Pixinsight.

Comet Holmes Αντώνης Φαρμακόπουλος

• Ποια ουράνια σώματα αποτελούν πρόκληση να τα φωτογραφίσεις και γιατί;

  Θα έλεγα ότι τα σκοτεινά νεφελώματα και τα νεφελώματα ανάκλασης είναι μία πρόκληση μιας και είναι δύσκολα να αποτυπωθούν. Παρόλα αυτά θα έλεγα ότι όλα τα ουράνια αντικείμενα είναι μία πρόκληση, από τα «θεωρητικά» πιο εύκολα έως τα πιο δύσκολα μιας και πάντα μπορεί να υπάρχει πεδίο βελτίωσης στο τελικό αποτέλεσμα.

• Πόσο σημαντική θεωρείς την επεξεργασία για το τελικό αποτέλεσμα;

  Η επεξεργασία στην αστροφωτογραφία είναι εξίσου σημαντική με μια πολύ καλή λήψη. Θα έλεγα και πιο σημαντική μιας και με καλές λήψεις ακόμα και με λίγες γνώσεις επεξεργασίας θα βγει πιθανότητα μια πολύ αξιόλογη φωτογραφία αλλά φωτογραφίες που λήφθηκαν με μέτριες έως κακές συνθήκες λήψης λόγω φωτορύπανσης, καιρικών συνθηκών ή μέτριου εξοπλισμού μπορούν να δώσουν πολύ καλό αποτέλεσμα μόνο με πολύ καλές γνώσεις επεξεργασίας. Και εδώ υπάρχει μόνο ένα λογισμικό που όσο πιο καλά ξέρεις τις τεχνικές του τόσο πιο καλά μπορείς να διορθώσεις τα προβλήματα αλλά και να αναδείξεις με τοπική επεξεργασία τα πιο αμυδρά δεδομένα των λήψεων. Και φυσικά για να μην γίνει παρανόηση και σύγχυση με το Pixinsight μιλάω για το Photoshop !

M8 Lagoon Nebula Antonis Farmakopoulos

• Η τέχνη έχει λόγο στην αστροφωτογραφία ή είναι καθαρά τεχνική διαδικασία για σένα;

  Σαφώς και η τέχνη έχει λόγο. Για αυτό εξάλλου θα δεις το ίδιο θέμα πολύ διαφορετικό είτε από επαγγελματίες είτε από ερασιτέχνες με αρκετές διαφορές. Κάθε φωτογράφος βάζει την πινελιά του στις εικόνες του, το θέμα είναι τα όρια που βάζει ο καθένας μας. Αν κάνεις περισσότερο ή λιγότερο π.χ. sharp, saturation, noise reduction είναι θέμα γούστου και έως εκεί είναι θεμιτό. Στο φωτογράφιση βαθέως ουρανού είναι δύσκολο να δεις υπερβολές αλλά στην αστροφωτογραφία τοπίου έχουν δει τα μάτια μας απίστευτα πράγματα. Δημοσιεύονται εντυπωσιακές φωτογραφίες με συνθέσεις επίγειων και ουράνιων αντικείμενων από άλλες περιοχές, ο γαλαξίας μας από το βόρειο ημισφαίριο στο νότιο, Ήλιος και Σελήνη με λάθος μέγεθος, εκλείψεις ηλίου σε περιοχές που η έκλειψη δεν ήταν ορατή κλπ.
  Πολλές φορές σε φωτογραφίες σύνθεσης δεν υπάρχει καν αναφορά στο ότι είναι σύνθεση, ποια τεχνική χρησιμοποιήθηκε, με αποτέλεσμα αν αυτός που την βλέπει δεν είναι γνώστης του αντικειμένου να θεωρεί ότι βλέπει φωτογραφία και όχι κάποιο κολάζ. Άλλο να τονίζεις έστω και υπερβολικά ένα θέμα και άλλο να συνθέτεις άσχετα ουράνια αντικείμενα με επίγεια θέματα και να το παρουσιάζεις ως φωτογραφία. Αυτό κατά την γνώμη μου είναι μια τεχνική που μπορεί να έχει εξαιρετικά αποτελέσματα αλλά θα πρέπει να παρουσιάζεται για αυτό που είναι και όχι ως φωτογραφία.

• Με την όλο και αυξανόμενη φωτορύπανση και με πρότζεκτ όπως το starlink πιστεύεις ότι υπάρχει μέλλον για την αστροφωτογραφία;

  Για το Star link έχει γίνει πολύ ντόρος ίσως δικαιολογημένα ίσως και αδικαιολόγητα. Μάλλον θα πρέπει να περιμένουμε να ολοκληρωθεί το project μιας και οι δορυφόροι δεν θα παραμείνουν σε κοντινή απόσταση στην Γη όπως τους είδαμε σε σειρά πρόσφατα. Γενικά για την φωτορύπανση ίσως τα πράγματα να μην χειροτερέψουν . Το πρόβλημα είναι πια γνωστό σε παγκόσμια κλίμακα και ήδη έχουν ξεκινήσει ενέργειες για την μείωση του. Ευτυχώς το πρόβλημα πέρα από αστρονομικό, είναι ενεργειακό και βιολογικό και βάση αυτών πιθανόν να δούμε να επιτυγχάνονται αλλαγές προς το καλύτερο.

• Σιβηρία, Βόρεια Αμερική, Χιλή, Νησιά Φερόες, Κίνα, Ινδονησία, Αυστραλία. Γυρίζεις τον κόσμο ακολουθώντας το μονοπάτι των ηλιακών εκλείψεων. Μίλησε μας για την εμπειρία αυτή.

  Οι ολικές ηλιακές εκλείψεις είναι το πιο εντυπωσιακό αστρονομικό φαινόμενο που μπορείς να παρατηρήσεις από την Γη. Αν δεν έχεις δει ποτέ είναι δύσκολο να αντιληφθείς την μαγεία της στιγμής η οποία δεν περιγράφεται με λόγια. Προσοχή μιλάω μόνο για ολικές εκλείψεις Ηλίου που δεν έχουν καμία σχέση με τις μερικές, που πολλοί πιθανώς έχουν ήδη παρατηρήσει με κάποιο ηλιακό φίλτρο. Η Ολική έκλειψη Ηλίου είναι ένα εξωπραγματικό φαινόμενο που συμμετέχει όλη η φύση. Το φως μειώνεται σιγά σιγά και γίνεται απόκοσμο, η θερμοκρασία πέφτει απότομα, τα πουλιά χάνουν τον χρόνο και γυρνούν στις φωλιές τους.
  Το κακό ή το καλό παρόλο που δεν είναι σπάνιες – έχουμε σχεδόν κάθε χρόνο μία ολική έκλειψη – η παρατήρηση τους μπορεί να γίνει μόνο σε μια μικρό μονοπάτι σε κάποιο μέρος του πλανήτη. Το καλό είναι ότι αν σου αρέσουν και τα ταξίδια είναι μια ευκαιρία να ταξιδέψεις σε μέρη που δεν θα πήγαινες διαφορετικά. Δεν αποφασίζεις εσύ που θα πας, αποφασίζει για εσένα το μονοπάτι της σκιάς !

• Ενώ ζούμε στην Εποχή του Διαστήματος η πολιτεία έχει σταματήσει το μάθημα της αστρονομίας στα σχολεία από το 2014. Με την Αστρονομική Ένωση Σπάρτης συμμετέχεις σε εκλαϊκευτικές εκδηλώσεις ανάμεσα στις οποίες είναι και η παρατήρηση του ουρανού με μικρούς μαθητές. Βλέπεις ενδιαφέρον εκ μέρους τους;

  Η αστρονομία και το διάστημα πάντα μάγευε μικρούς και μεγάλους. Παρόλο που είναι μια από τις αρχαιότερες επιστήμες με μεγάλη παράδοση στον Ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα στην σύγχρονη Ελληνική παιδεία είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Δυστυχώς από την μία βλέπεις παιδιά με τεράστιο ενδιαφέρον να μάθουν για το σύμπαν το σχολείο δεν τους παρέχει ούτε τις ελάχιστες απαραίτητες γνώσεις. Το αποτέλεσμα είναι ενήλικοι και «μορφωμένοι» άνθρωποι να μην γνωρίζουν τι είναι αστέρι, τι πλανήτης και τις γαλαξίας. Η γνώμη μου είναι ότι αν δεν γνωρίζεις την θέση σου στο σύμπαν στο οποίο μέρος του είσαι και εσύ δεν μπορείς να βάλεις τα πράγματα - σε όλους τους τομείς - στις σωστές τους διαστάσεις.

Milky Way at Tenaro Lighthouse. Αντώνης Φαρμακόπουλος

• Η ερασιτεχνική αστρονομία έχει την φήμη ενός πολύ ακριβού χόμπι για λίγους. Ισχύει αυτό;

  Δεν θα το έλεγα γενικά. Ερασιτέχνης Αστρονόμος μπορείς να γίνεις και χωρίς ιδιαίτερο εξοπλισμό. Με ένα ζευγάρι κιάλια, ή ένα μικρό τηλεσκόπιο μπορείς να παρατηρήσεις άπειρα διαμάντια του νυχτερινού ουρανού. Ακόμα και χωρίς εξοπλισμό μόνο η παρατήρηση με τα μάτια ενός σκοτεινού νυχτερινού ουρανού είναι μαγευτική. Τώρα αν μιλάμε για αστροφωτογραφία και ειδικά για βαθέως ουρανού τα πράγματα είναι διαφορετικά. Θα χρειαστεί σίγουρα να ξοδέψεις αρκετά χρήματα για έναν αξιόλογο εξοπλισμό αλλά σίγουρα πολύ λιγότερα από αυτά που θα δαπανούσες πριν 15 χρόνια. Σήμερα επίσης μπορείς να βρεις εύκολα πληροφορίες για το τι πρέπει να αγοράσεις χωρίς να κάνεις λάθος επιλογές, που πολύ από εμάς κάναμε στο παρελθόν. Υπάρχουν ερασιτεχνικοί αστρονομικοί σύλλογοι σε όλη την Ελλάδα και δεκάδες site που μπορείς να βρεις ότι πληροφορία χρειάζεσαι για τα πρώτα σου βήματα. Ειδικά για την αστροφωτογραφία μια μικρή παρέα φίλων αστροφωτογράφων ενώσαμε τις δυνάμεις και δημιουργήσαμε μέσω του forum των ερασιτεχνών αστρονόμων astrovox.gr μια ομάδα Αστροφωτογράφων την Avat (Astrovox Astrophotography Team). Σκοπός της είναι να ενώσουμε τις γνώσεις και τις εμπειρίες μας πάνω σε θέματα εξοπλισμού, λήψεων και επεξεργασίας και να τις καταγράψουμε ώστε να είναι διαθέσιμες προς κάθε επίδοξο αστροφωτογράφο !

• Με ποιόν τρόπο ο ερασιτέχνης αστροφωτογράφος μπορεί να συμβάλλει στην επιστήμη;

  Η αστρονομία είναι μια επιστήμη που οι χομπίστες ερασιτέχνες έχουν μεγάλη συμβολή. Ερασιτέχνες αστροφωτογράφοι από όλο τον κόσμο έχουν κάνει ανακαλύψεις κομητών, αστεροειδών, υπερκαινοφανών, μεταβλητών αστέρων . Επίσης μεμονωμένα ή σε οργανωμένες ομάδες κάνουν καταγραφές αποκρύψεων, διαβάσεων, μεταβλητών αστέρων, διαττόντων αστέρων δίνοντας τα δεδομένα στην επιστημονική κοινότητα για επεξεργασία.
  

• Καθημερινά οι αστρονόμοι ανακαλύπτουν καινούργια πράγματα για το σύμπαν που ζούμε. Σε ποια μεγάλη απορία σου θα ήθελες να βρεθεί απάντηση;

  Όπως φαίνεται παρόλο που ήδη γνωρίζουμε πολύ περισσότερα από το παρελθόν, το σύμπαν κρύβει πολύ καλά τα μυστικά του και όσο υπάρχουμε ως είδος πάντα θα ανακαλύπτουμε κάτι καινούργιο και ανατρεπτικό για αυτά που νομίζουμε ότι ήδη ξέρουμε. Προσωπικά θα ήθελα όσο ζω να μάθουμε περισσότερα για την σκοτεινή ύλη και την σκοτεινή ενεργεία που αποτελεί σχεδόν το 95% του γνωστού σύμπαντος. Δεν αναφέρω τον εντοπισμό εξωγήινης ζωής ή μια θεωρία ενοποίησης της γενικής σχετικότητας με την κβαντομηχανική σε μια θεωρία των πάντων μιας και παρόλο που είναι ευσεβείς πόθοι μάλλον είμαστε πολύ μακριά ακόμα.

Soul Nebula Αντώνης Φαρμακόπουλος

• Ποιους αστροφωτογράφους ή ανθρώπους της επιστήμης θαυμάζεις και σε εμπνέουν;
  Δεν θα ήθελα να αναφερθώ σε ονόματα Ελλήνων Αστροφωτογράφων γιατί πολύ φοβάμαι πως θα αδικήσω κάποιους όπως και δεν μπορώ να είμαι αμερόληπτος μιας και με αρκετούς τους γνωρίζω προσωπικά και είμαστε καλοί φίλοι. Από τον χώρο της επιστήμης είναι δεκάδες αυτοί που θαυμάζω και με έχουν επηρεάσει αλλά μπορώ να ξεχωρίσω τους Γιάννη Σειραδάκη που πρόσφατα χάσαμε, τον Σταμάτη Κριμιζή από τους Έλληνες και τους Carl Sagan, Richard Feynman και Albert Einstein από τον υπόλοιπο κόσμο.

• Πάρνωνας. Τι σημαίνει για σένα αυτό το βουνό;
  Ο Πάρνωνας για εμένα είναι το ιερό βουνό της ερασιτεχνικής αστρονομίας. Είναι το μέρος που παρατήρησα και φωτογράφισα για πρώτη φορά σε σκοτεινό ουρανό. Από το 2007 έως σήμερα τον επισκεπτόμαστε σχεδόν κάθε νέα σελήνη και ποτέ δεν μας έχει απογοητεύσει. Ακόμα και καλό καιρό να μην έχει η καλή παρέα στο καταφύγιο και οι βόλτες στην πανέμορφη φύση του είναι μοναδικές.

North America Nebula Αντώνης Φαρμακόπουλος

• Η πιο ιδιαίτερη στιγμή που θυμάσαι κάτω από τον έναστρο ουρανό;
  Δεν μπορώ να πω ότι υπάρχει μία μόνο στιγμή. Ίσως οι συζητήσεις με ποικίλη θεματολογία με καλούς φίλους κάτω από τον καλοκαιρινό έναστρο ουρανό είναι οι στιγμές που μένουν αξέχαστες.

• Ποιό είναι το επόμενο project που έχεις κατά νου αυτήν την εποχή; Τι θα ήθελες να φωτογραφίσεις;
  Πολλά έχω στο μυαλό μου αλλά ίσως ένα μωσαϊκό του νότιου ουρανού από τον τοξότη έως το ρ του Οφιούχου να είναι αυτό που θα ήθελα για το προσεχές καλοκαίρι.

• Αγαπημένος αστερισμός;
  Δεν είναι ένας μιας και κάθε εποχή έχει τους δικούς της. Το καλοκαίρι ο αστερισμός του Κύκνου και τον χειμώνα επιβλητικός Ωρίωνας !

Ο Αντώνης Φαρμακόπουλος καλλιεργεί περισσότερες φωτογραφίες στην astrofarma του, στο facebook και στο instagram.

Astronomy Picture of the Day (APOD) Αντώνης Φαρμακόπουλος